कसरी सम्भव छ मानसिक तनावबाट मुक्ति ?

सामान्यखालको मानसिक तनाव प्रायः सबै मानिसले झेल्नुपरेको हुन्छ । नेपालकै कुरा गर्ने हो भने बत्ती छैन, पानी छैन, काठमाडौंमा ट्राफिक जामको समस्या छ, बेलाबेलामा तेल पाइँदैन, जस्ता विषय पनि तनावका कारण बनिरहेका हुन्छन्, जुन नियमित नभएर सामान्यखाले तनावका विषय हुन् । लगातारको मानसिक तनावमा भने तनाव थपिँदै जान्छ, जम्मा हुँदै जान्छ र मनोभावनामा नराम्रो प्रभाव पारिरहेको हुन्छ । यस्ता लगातारका तनावले काम गर्ने क्षमता, निर्णय लिने क्षमता, नयाँ कुराहरू गर्ने क्षमतामा ह्रास आइरहेको हुन्छ । स–साना कुरामा झिँझिने, रिसाउने, आवेगमा आउने, निद्रा नलाग्ने र विभिन्न अन्य लक्षण पनि देखिन सक्छन् ।

मानसिक तनाव (Mental Stress) लाई तीन भागमा बाँड्न सकिन्छ ।

१) Basic Stress (सामान्य तनाव)

२) Cumulative Stress (लगातारको तनाव)

३) Traumatic Stress (घातक तनाव)

लगातारको तनाव आफ्नै व्यक्तिगत वा पारीवारिक समस्याहरूका कारण, आफ्नो कार्यबोझ वा कार्यालयमा हुने गरेका अन्य समस्याका कारण र आफूवरिपरिको वातावरणका कारण हुन सक्छ । धेरै मानिस आफूलाई बलियो छु, मलाई यस्ता समस्याले धेरै तनाव दिन सक्दैनन् भन्ने विश्वासमा त हुन्छन्, तर लगातारको तनावले भित्र–भित्र असर पारिरहेको हुन्छ र शरीर र मन दुवैले हार मानिसकेका हुन्छन् । कुनै गाडी वा मेसिन चल्दाचल्दै धेरै तातेर बन्द भएजस्तै शरीर र मनले पनि अति भइसकेपछि जवाफ दिन्छन्, जसका कारण विभिन्न लक्षण देखिन सुरु हुन्छ ।

लगातारको तनावका कारण विभिन्न शारीरिक लक्षण देखिन सक्छन्, जस्तै, टाउको दुख्ने, शरीरका विभिन्न भाग दुख्ने, खाना मिठो नहुने, निद्रा राम्रो नपर्ने, पेटसम्बन्धी विभिन्न समस्या देखिने, ज्यादै थकाइ लाग्ने, छटपटी हुने हुन सक्छ । सबै परीक्षण गर्दा पनि त्यस्तो कुनै रोग प्रायः भेटिँदैन । यसप्रकारको मानसिक तनावले विभिन्न अन्य लक्षण पनि दिन सक्छन्, जस्तै, आफ्नो काममा राम्रो ध्यान दिन कठिन हुने, स्मरणशक्ति कम हुने, गलत निर्णय लिइने, मानसिक थकान बढी हुने आदि । यस्ता लक्षणहरूलाई Cognitive signs भन्ने गरिन्छ ।

त्यसैगरी, केही भावनात्मक लक्षणहरू वा मनोरोगसमेत देखिन सक्छन् । उदाहरणका लागि रिस बढी उठ्ने, एक्लै बस्न मन लाग्ने, चिन्ता वा डिप्रेसनका लक्षण पनि देखिन सक्छन् । लगातारको मानसिक तनावले व्यक्तिको आनी–बानी वा व्यवहारमा पनि परिवर्तन प्रायः आउँछ, जस्तै, पहिलेभन्दा अझ बढी काम गर्छु भनेर अफिसमा धेरै समय बिताउने, दुर्घटना भए हुन्छ भनेर गाडी वा मोटरसाइकल तेज गतिमा चलाउने, चुरोट तथा रक्सी पिउन सुरु गर्ने वा पहिले पिउने भए बढी पिउन थाल्ने, आदि । उल्लेखित कारणहरूले गर्दा परिवारमा समस्या देखिन थाल्छ, झगडा हुन थाल्छ र एक–आपसको सम्बन्ध झन्–झन् बिग्रँदै जान थाल्छ ।

उल्लेखित लक्षणहरू देखिएमा लगातारको तनावका कारण यस्ता लक्षण देखिएका हुन् कि कुनै रोग नै लागेर हो, पहिलो चरणमा छुट्याउनु जरुरी छ । यदि रोग नै लागेर यस्तो भएको रहेछ भने उपचारले राम्रो गर्छ, तर रोगका कारण होइन, सबै परीक्षण ठिक छन् र स्ट्रेसले हो भने यहाँ दिइएका तरिकाहरू अपनाउँदा लगातारको तनाव पीडित धेरैजनालाई राम्रो भएको छ ।

(क) केही दिन छुट्टी लिएर आराम गर्ने

केही दिन तपाईंले छुट्टी लिएर रिल्याक्स गर्नुभयो भने राम्रो हुन्छ । केही दिन काम नगर्दा पैसा कमाउन सकिँदैन वा काम थुप्रिन्छ वा व्यापारमा घाटा पर्छ भन्ने कुरा आउँछ होला, तर तपाईंको स्वास्थ्य ठिक राख्नु बढी महत्वपूर्ण छ । आफ्नो काम–व्यवसाय त आफ्नो ठाउँमा छँदै छ नि !

(ख) नियमित शारीरिक व्यायाम गर्ने

नियमित शारीरिक व्यायामले तपाईंको मानसिक तनाव कम गर्न र शरीरमा स्फूर्ति दिन सहयोग गर्नेछ ।

(ग) मदिरा, लागुपदार्थ वा अत्यधिक कफी पिउने बानी छैन भने त धेरै राम्रो, यदि पिउनुहुन्छ भने सकभर कम गरेर यसलाई छोड्दा राम्रो हुन्छ ।

(घ) पोसिलो खानाको महत्व त सबैलाई थाहै छ, त्यस्तै ७–८ घण्टा सुत्नु पनि स्वास्थ्यका लागि धेरै आवश्यक छ ।

(ङ) आफ्ना दुःख, पीडा र भावनाबारे आफ्नो मिल्ने साथी वा परिवारको विश्वासिलो सदस्यसँग भन्न सक्नुहुन्छ । आफ्ना पीडाहरू यसरी ओकल्दा र अरूले सुनिदिँदा तपाईंले हलुका महसुुस गर्नुहुनेछ ।

(च) तपाईंभित्र कुनै डरको अनुभव भएको छ भने त्यसलाई च्यालेन्ज गर्नुहोस्, म यस्तो कुरामा डराउँदिनँ भन्नुहोस् ।

(छ) केही मानिसको नकारात्मक कुराहरू गर्ने बानी हुन्छ, अरूलाई दोष लगाउने बानी हुन्छ । यस्ता कुराहरूबाट टाढै बस्नुहोस् । नकारात्मक कुराहरूले नकारात्मक भावना बढाउन सहयोग गर्छन्, जसले तपाईंको समस्या झन् बढाउन सक्छ ।

(ज) आफूलाई मनपर्ने कुनै सामाजिक संस्थामा संलग्न भएर केही सामाजिक सेवा गर्नु पनि मानसिक तनाव घटाउने राम्रो तरिका हो ।

उल्लेखित तरिकाहरू अपनाउँदा पनि मानसिक तनाव कम भएन भने मनोविमर्शकर्तासँग भेट्न सक्नुहुन्छ । विभिन्न काउन्सेलिङ र साइकोथेरापीका तरिकाहरू छन्, मनोविमर्शकर्ताले तपाईंका लागि के उपयुक्त छ, त्यो गराउनेछन् र गर्ने सल्लाह दिनेछन् ।

नेपाली कांग्रेसका प्रभावशाली नेता गगन थापासँग विशेष अन्तरवार्ता